Στο σημερινό μας άρθρο θα σας παρουσιάσουμε μια λίστα με εφαρμογές για κινητά android (κάποιες υπάρχουν και για ios). Ουτοσάλως όλοι μας έχουμε ένα smartphone πια συνέχεια πάνω μας, και έτσι είναι πιο εύκολο από ποτέ να μάθουμε αλλά και να συμβάλλουμε σε διάφορα πρότζεκτ για την βιοποικιλότητα.

Οπότε όσο μένουμε σπίτι (και όχι μόνο) είναι μια καλή ευκαιρία να δείτε τις παλιές σας φωτογραφίες και να δείτε αν μπορείτε να βοηθήσετε σε κάποιο πρότζεκτ από τα παρακάτω.

Η λίστα: 
​

• BiodiversityGR - https://play.google.com/store/apps/details?id=com.biodiversity.gr, αυτή η εφαρμογή σας προσφέρει εκπαίδευση και συμμετοχή σε πρότζεκτ που τρέχουν από εμάς στο Ελληνικό Παρατηρητήριο Βιοποικιλότητας αλλά και ενημέρωση είτε από εμάς (ή είτε να προσθέσετε ότι πηγή θέλετε εσείς. Η εφαρμογή είναι πλήρως προσαρμόσιμη και μπορείτε από τις ρυθμίσεις να αφαιρέσετε ή να προσθέσετε ότι θέλετε.
  
  
• iNaturalist - https://play.google.com/store/apps/details?id=org.inaturalist.android, όπου όπως έχουμε αναφέρει σε προηγούμενες δημοσιεύσεις, το inaturalist είναι εφαρμογή για να καταγράφουμε όλους τους οργανισμούς που βλέπουμε.
  
  
• Seek - https://play.google.com/store/apps/details?id=org.inaturalist.seek, όπου με μια λήψη φωτογραφίας μπορεί να σας πει τι ζώο ή φυτό είναι, και ακόμα αν δεν μπορέσει κάποια καταγραφή να σας πει το ακριβές είδος, θα ξέρει να σας πει σε ποιο γένος ή οικογένεια ανήκει (η εφαρμογή είναι νέα και αναβαθμίζεται αρκετά γρήγορα).
  
  
• Zooniverse - https://play.google.com/store/apps/details?id=com.zooniversemobile, όπου η εφαρμογή μας βάζει σε διαφορετικού είδους συμβολής σε πρότζεκτ, όπως το να μετράμε πιγκουίνους, ή να σημειώνουμε το μέγεθος δελφινιών, κλπ.
  ​
• ​​eBird - https://play.google.com/store/apps/details?id=edu.cornell.birds.ebird, από τις πιο γνωστές εφαρμογές - πλατφόρμες για την καταγραφή πουλιών σε όλο τον κόσμο.


• Plant Net Identification - https://play.google.com/store/apps/details?id=org.plantnet, όπου αυτή η εφαρμογή σας βοηθάει στο να αναγνωρίσετε άμεσα ποιο είδος φυτού βλέπετε μπροστά σας αλλά και να συγκρίνει με παρόμοια φυτά.
  
  
• Nature Free Europe - https://play.google.com/store/apps/details?id=ch.saragozza.nature, η εφαρμογή αυτή είναι ένας οδηγός πεδίου για διάφορα είδη στην Ευρώπη.
  
  
• Invasive Alien Species Europe - https://play.google.com/store/apps/details?id=eu.europa.publications.mygeossias, όπου ο κάθε πολίτης μπορεί να καταγράψει μέσα στην εφαρμογή ότι ξενικό είδος έχει βρει στην Ευρώπη.
  
  
• SEAlly - https://play.google.com/store/apps/details?id=gr.softweb.seally, όπου όλοι οι πολίτες μπορούν να καταγράψουν τους καρχαρίες και τις θαλάσσιες χελώνες που είδαν ή βρήκαν ζωντανές ή νεκρές.
  ​
• Eturtle - https://play.google.com/store/apps/details?id=co.mashdog.euroturtles, όπου σε αυτή την εφαρμογή καταγράφουμε όλες τις θαλάσσιες χελώνες στην Ευρώπη. 
  ​
• SharkPulse - https://play.google.com/store/apps/details?id=edu.stanford.baseline.sharkpulse3, όπου καταγράφεται τους καρχαρίες που είδατε (ή βρήκατε ακόμα και νεκρούς).
  ​
• eOceans - https://play.google.com/store/apps/details?id=co.eoceans.app, μια εφαρμογή όπου μελετάει και καταγράφει τον θαλάσσιο κόσμο.
  
  
• SeagrassSpotter - https://play.google.com/store/apps/details?id=org.seagrassspotter.seagrassspotter, είναι μια εφαρμογή για καταγραφή των θαλάσσιων λιβαδιών (π.χ. ποσειδωνίας) από πολίτες σε όλο τον κόσμο.
  
  
• Roadkill - https://play.google.com/store/apps/details?id=com.spotteron.roadkill, όπου σε αυτή την εφαρμογή καταγράφονται τα νεκρά άγρια ζώα που σκοτώθηκαν στους δρόμους παγκοσμίως.


• Paratiro - https://play.google.com/store/apps/details?id=com.paratiro, όπου σε αυτή την εφαρμογή καταγράφετε τα νεκρά άγρια ζώα (π.χ. που βρίσκεται στον δρόμο) στην Ελλάδα.
  
  
• Wikiloc - https://play.google.com/store/apps/details?id=com.wikiloc.wikilocandroid. όπου όχι μόνο μπορείτε να καταγράψετε τις δικές σας διαδρομές στην φύση, αλλά και να εξερευνήσετε και αλλονών μαζί με σημεία που καταγράφουν ότι είναι ωραία σημεία παρατήρησης της φύσης και της βιοποικιλότητας.

Το σημερινό μας άρθρο αφορά στα εργαλεία που χρησιμοποιεί συνήθως ένας πολίτης-επιστήμονας, και ανάλογα με την εργασία που κάνει το εκάστοτε εργαλείο, μπορεί να είναι εύκολο στην χρήση ή είτε πιο δύσκολο και να πρέπει να μάθετε να το δουλεύετε πριν το χρησιμοποιήσετε. Παρακάτω σας παραθέτουμε διάφορα γνωστά εργαλεία, τα οποία όμως είναι πολύ λίγα με αυτά που κυκλοφορούν έξω στην αγορά για την επιστήμη του πολίτη.

Στο θέμα της φωτογραφίας ας ξεκινήσουμε από αυτό που έχουμε όλοι μας συνέχεια πάνω μας και αυτό είναι το κινητό μας και άσχετα με την μάρκα που έχουμε, η πλειοψηφία τους έχει λειτουργία macro σε mid-range και ναυαρχίδες, το οποίο μας επιτρέπει να τραβήξουμε μέτριες προς καλές φωτογραφίες από έντομα και λουλούδια.

´Επειτα μπορεί να έχουμε μια compact ή μια dslr μηχανή (με ή χωρίς αποσπώμενους φακούς), όπου οι σύγχρονες μηχανές έχουν πολύ μεγάλο ζουμ και πάρα πολύ καλή ανάλυση και έτσι δίνουν μια τέλεια ευκαιρία για να τραβήξετε φωτογραφία ότι βρείτε μπροστά σας, ενώ και κάποιες μηχανές είναι και υποβρύχιες που σας επιτρέπουν να μην έχετε κάποια προστατευτική θήκη για να τις βάλετε στο νερό (είτε είναι γλυκό νερό π.χ. πισίνα ή είτε είναι αλμυρό π.χ. θάλασσα), αρκεί να τις ξεπλένετε μετά.

Και για τέλος είναι οι trap camera, τις οποίες τις δένετε σε δέντρα ή άλλα σημεία και αυτές τραβάνε φωτογραφίες και βίντεο με την κίνηση. Οπότε μόλις περάσει ένα ζώο από μπροστά π.χ. αλεπού την τραβάει κάποιες συνεχόμενες φωτογραφίες ή και βίντεο ταυτόχρονα.

Αν θέλουμε να  παρατηρήσουμε την βιοποικιλότητα και άλλους οργανισμούς έχουμε 4 βασικά όργανα που μπορεί ένας πολίτης εύκολα να χρησιμοποιήσει αλλά και να μην βάλει βαθιά το χέρι του στην τσέπη για πιο επαγγελματικά όργανα.

Πρώτο και βασικότερο είναι τα κυάλια, που μπορείτε να βρείτε σε διάφορα μεγέθη και με διάφορες δυνατότητες να έχουν π.χ. ζουμ ή προστασία από τον ήλιο και είναι ένα must εργαλείο για την ορνιθοπαρατήρηση.
 
Όπως και η διόπτρα που είναι πιο εξειδικευμένο όργανο που χρησιμοποιούν πολλοί ορνιθοπαρατηρητές στην Ελλάδα και στον κόσμο.

Άμα θέλετε να δείτε πιο κοντά διάφορους μικροοργανισμούς, είτε είναι ένα μυρμήγκι ή είτε κάποιο έντομο και είστε έξω στην φύση τότε χρειάζεστε ένα μικροσκόπιο τσέπης τα οποία μερικά έχουν και την δυνατότητα να τραβήξουν φωτογραφία αυτό που βλέπετε.

Ένω άμα έχετε κάποιο δείγμα (π.χ. λουλούδι, φτερό μέλισσας, κλπ) μπορείτε να αγοράσετε ένα ψηφιακό μικροσκόπιο (στερεοσκόπιο), το οποίο το συνδέετε με το υπολογιστή σας μέσω usb για να δείτε πιο αναλυτικά τον οργανισμό που θέλετε.

Στην βιοακουστική είναι λίγο πιο σύνθετα τα πράγματα. Όχι στα όργανα αλλά στην εκπαίδευση των χρηστών που πρέπει να μάθουν πως να τα δουλεύουν αυτά τα όργανα (συνήθως είναι απλά μικρόφωνα κατάλληλα για διαφορετικές χρήσεις) αλλά και πως να περνάνε σωστά τα δεδομένα αλλά και να τα αναλύουν.

Όσοι έχουν κήπο ή κτήματα με μέλισσες, τζίτζικες και άλλα έντομα που κάνουν έντονο θόρυβο, υπάρχουν ειδικά μικρόφωνα για μέλισσες (που κάνουν και άλλα είδη) και καταγράφουν τους θορύβους. Ανάλογα με τον θόρυβο που κάνουν, μπορείτε να ξεχωρίσετε τι είδος είναι αλλά και πόσα ακούγονται (καταμέτρηση του πληθυσμού).

Ενώ για τους λάτρεις της θάλασσας και ειδικά έτσι και ζείτε σε περιοχή που έχει δελφίνια ή γενικά αν θέλετε να καταγράψετε τους υποβρύχιους ήχους, μπορείτε να αγοράσετε ένα υδρόφωνο.

Μήπως η περιοχή σας έχει νυχτερίδες. Τότε μπορείτε να αγοράσετε ένα bat detector και να το συνδέσετε με το κινητό ή το tablet σας και να καταγράψετε τους ήχους των νυχτερίδων και μετά να τα ανεβάσετε σε ειδική πλατφόρμα.

Στην αγορά υπάρχουν διάφοροι αισθητήρες που μπορούν να κάνουν διάφορες μετρήσεις και καταγραφές. Αυτός ο εξοπλισμός είναι για πιο προχωρημένους χρήστες, διότι χρειάζεται να έχουν και κάποια εκπαίδευση ώστε να μπορούν να περνάνε τα δεδομένα σε κάποια βάση δεδομένων και να τα αναλύουν.

Οι υποβρύχιοι αισθητήρες νερού, εξαρτάται από το μοντέλο, μπορούν να μετράνε την πυκνότητα νερού, την θερμοκρασία της θάλασσας, την βαρομετρική στάθμη νερού, την πίεση νερού, αλλά και το φως.

Ή αισθητήρα που μπορείτε να βάλετε στο μπαλκόνι σας και να καταγράφει το φως, τον θόρυβο, την θερμοκρασία και την υγρασία, την βαρομετρική πίεση, την εξάτμιση αυτοκινήτων, τα σωματίδια σκόνης, κ.α., το οποίο εξαρτάται ανάλογα με το μοντέλο.

Θέλετε να μελετήσετε έντομα από κοντά; Τότε μια αγορά μιας ειδικής απόχης για έντομα είναι το καταλληλότερο εργαλείο για εσάς. Προσοχή όμως, διότι μόλις δούμε από κοντά και μελετήσουμε το έντομο (π.χ. μύγα ή πεταλούδα, κλπ) το αφήνουμε ξανά ελεύθερο και ζωντανό πίσω στην φύση εκεί που το βρήκαμε όσο το πιο δυνατόν γρηγορότερα γίνεται από την σύλληψη του.

Μήπως να καταγράφετε πόσο διαφανή είναι τα νερά; Τότε ένας δίσκος Secchi είναι ένας δίσκος 20 εκατοστών με εναλλασσόμενα μαύρα και άσπρα τεταρτημόρια. Βυθίζεται στο νερό μέχρι να μην μπορεί πλέον να το δει ο παρατηρητής. Αυτό το βάθος εξαφάνισης, που ονομάζεται βάθος Secchi, είναι ένα μέτρο της διαφάνειας του νερού.

Πως θα σας φαινόταν να καταγράφετε την ποιότητα νερού (στα ποτάμια, στις λίμνες ή και στην θάλασσα); Μπορεί στην Ελλάδα να μην είναι διαδεδομένος αυτός ο τρόπος ακόμη αλλά σε άλλες Ευρωπαϊκές και υπόλοιπες χώρες του κόσμου είναι μια γνωστή μέθοδος που χρησιμοποιούν οι πολίτες-επιστήμονες για τη μέτρηση του pH, του διαλυμένου οξυγόνου, της θερμοκρασίας του νερού, της σκληρότητας του νερού και της αγωγιμότητας, των οποίων τα αποτελέσματα τα παραδίδουν στον Δήμο τους.

Στο σημερινό μας άρθρο θα αναφέρουμε μερικά Ελληνικά, Ευρωπαϊκά και παγκόσμια projects που μπορείτε να συμμετέχετε και να συνεισφέρετε είτε με τις καταγραφές σας ή είτε με τις γνώσεις σας. Βεβαίως ο αριθμός που αναφέρουμε είναι πολύ μικρός σε σχέση με τα χιλιάδες πρότζεκτ που μπορείτε να συμμετέχετε αλλά επίσης είναι μια καλή αρχή για να ξεκινήσετε και να συμμετέχετε σε περισσότερα πρότζεκτ στο μέλλον.

Όπως υποσχεθήκαμε εχθές, σήμερα θα σας δείξουμε μια λίστα για ποια άγρια ζώα μπορούμε να καταγράψουμε όταν είμαστε στο σπίτι μας (είτε είναι μέσα στο σπίτι, είτε στον κήπο μας ή είτε στην βεράντα μας).

Όταν μιλάμε για άγρια ζωή μέσα στο σπίτι συνήθως μιλάμε για μικροσκοπικά είδη, εκτός λίγων εξαιρέσεων.

Τα πιο κοινά είδη που μπορούμε να συναντήσουμε μέσα στο σπίτι είναι τα: Φαλάγγια, Αράχνες, Σαμιαμίδια, Μύγες, Κουνούπια, Ακάρεα (μέσα στα χαλιά μας συνήθως τα βρίσκουμε) και κανένα άλλο έντομο που να μπήκε από το παράθυρο ή την μπαλκονόπορτα μας.

Αυτό εξαρτάται από τον κήπο που έχουμε και που βρίσκεται. Είναι διαφορετικό να έχουμε έναν μικρό κήπο στην πόλη και είναι διαφορετικό να έχουμε κήπο στην εξοχή, όπου εκεί μπορούμε να βρούμε πολύ μεγαλύτερη ποικιλία ζώων αλλά και άγριων φυτών που φύτρωσαν μόνα τους. 

Εμείς θα εστιάσουμε σε αυτό το άρθρο σε αυτούς που έχουν ένα μικρό κήπο μέσα στην πόλη. Αλλά και εδώ εξαρτάται αν είναι περιφραγμένος με σίτα, κάγκελα ή τοίχο.

Τα πιο κοινά είδη που μπορούμε να βρούμε μέσα σε έναν αστικό κήπο είναι συνήθως τα εξής: Γαιοσκώληκες, διάφορα είδη σκουληκιών (εκατοντάποδα και χειλόποδα), σαρανταποδαρούσες, αράχνες, μέλισσες και σφήκες, πεταλούδες, πασχαλίτσες, μυρμήγκια και διάφορα έντομα και άλλα αρθρόποδα.

Το ότι έχουμε ένα μικρό ή μεγάλο μπαλκόνι δεν μας εμποδίζει να καταγράψουμε κάποια είδη άγριας ζωής. Δύο είναι οι πιο κοινές κατηγορίες ζώων που μπορούμε να καταγράψουμε και αυτές είναι τα πουλιά (ορνιθοπαρατήρηση), ειδικά τώρα που έρχονται τα χελιδόνια και είναι γενικά μια εύκολη καταγραφή ή και τα σπουργίτια, όπως και τις νυχτοπεταλούδες την νύχτα που αρκεί να αφήσουμε ένα φως αναμμένο για να τις προσελκύσουμε.

Βεβαίως αν έχουμε λουλούδια στα μπαλκόνια μας μπορούμε να καταγράψουμε και άλλους απρόσμενους επισκέπτες, όπως πεταλούδες και μέλισσες.

Λόγω του Κορονοϊού και η κατάσταση του πρέπει να "μείνουμε σπίτι" μπορεί να διαρκέσει αρκετό καιρό, αλλά και επειδή ο Απρίλιος 2020 είναι ο μήνας της Επιστήμης των Πολιτών (Citizen Science) από αυτό το άρθρο και για τις επόμενες ημέρες θα γράφουμε διάφορα μικρά άρθρα όπου θα σας δίνουμε ιδέες τι να κάνετε και πως μπορείτε να μάθετε αλλά και να συμβάλλετε στην έρευνα και την καταγραφή της βιοποικιλότητας άσχετα με το που βρίσκεστε (σε διαμέρισμα ή σε σπίτι με κήπο) με την μέθοδο της επιστήμης του πολίτη.

1. Βάλτε τις καταγραφές σας στο inaturalist.

Δεν έχει σημασία αν είναι μια αράχνη, ένα μυρμήγκι, μια σαρανταποδαρούσα, ένα χελιδόνι, ή κάποιο άλλο άγριο ζώο ή φυτό. Εμείς αλλά και άλλοι ερευνητές απ' όλο τον κόσμο ενδιαφερόμαστε για όλα τα είδη.

Το μόνο που χρειάζεστε είναι ένα κινητό ή μια κάμερα. 

Ψάξτε τις φωτογραφίες σας και ανεβάστε τες στο inaturalist, βάζοντας φωτογραφία (Δεν έχει σημασία αν δεν είναι και πολύ καθαρή), ημερομηνία που τραβήξατε αυτή την φωτογραφία, τοποθεσία (όσο πιο συγκεκριμένη είναι η τοποθεσία τόσο καλύτερα), και όνομα είδους (Δεν έχει σημασία αν δεν ξέρετε τι είδος είναι. Απλώς μην το αφήσετε κενό. Σίγουρα μπορείτε να βάλετε "Plant" ή "Animal" για άμα είναι φυτό ή ζώο και οι γνώστες θα σας το αναγνωρίσουν.)

Άμα την μία ημέρα τραβήξατε το ίδιο είδος με την προηγούμενη ημέρα στο ίδιο σημείο, βάλτε το σαν διαφορετική καταγραφή. Όπως και άμα είναι σε διαφορετικό σημείο.

Αν δεν ξέρετε πως να χρησιμοποιείται το inaturalist, δίνονται αναλυτικές οδηγίες στα Ελληνικά: https://youtu.be/W9rCZ6xiKJM

Στο επόμενο άρθρο μας, θα σας γράψουμε τα πιο γνωστά και εύκολα είδη που μπορείτε να καταγράψετε στο σπίτι σας, στην βεράντα σας ή και στον κήπο σας.

2. Αναγνωρίσεις ειδών

Άμα γνωρίζετε κάποια είδη μπορείτε να βοηθήσετε στην αναγνώριση ειδών από άλλους χρήστες . Αυτή την στιγμή στο πρότζεκτ για την καταγραφή της βιοποικιλότητας της Ελλάδας έχουμε πάνω από 20.000 καταγραφές που χρειάζονται ακόμα αναγνώριση.

Εδώ μπορείτε να δείτε τι θέλει αναγνώριση: www.inaturalist.org/observations/identify?project_id=biodiversity-of-greece

π.χ. αν μπορείτε να αναγνωρίζετε κάποια είδη, χρειαζόμαστε βοήθεια. Στο πρότζεκτ μας για την καταγραφή της βιοποικιλότητας της Ελλάδας έχουμε πάνω από 20.000 καταγραφές που χρειάζονται ακόμα αναγνώριση.

Δεν χρειάζεται να είστε καλοί στην αναγνώριση για όλα τα είδη. Μπορεί να είστε καλοί στις αναγνωρίσεις λουλουδιών, ή στα φίδια, ή στα πουλιά της Ελλάδας (και του Κόσμου).

Στο inaturalist υπάρχουν εκατομμύρια καταγραφές ζώων και λουλουδιών απ' όλο τον κόσμο. Η αναγνώριση ειδών (ταξινομία) δεν είναι πάντα εύκολη. Η πλειοψηφία των αναγνωρίσεων μπορεί και γίνεται με βάση των μορφολογικών χαρακτηριστικών τους (δηλαδή την εξωτερική εμφάνιση τους) και σε κάποιες περιπτώσεις χρειάζεται να μπουν κάτω από το μικροσκόπιο ή και να γίνει γενετική εξέταση.

​Η αναγνώριση ειδών με βάση τα μορφολογικά χαρακτηριστικά τους, είναι σαν το παιχνίδι "Βρες τις διαφορές" που υπήρχαν στα σταυρόλεξα. Δηλαδή συγκρίνεις 2 ή περισσότερες εικόνες που μοιάζουν και βλέπεις τις διαφορές (είτε είναι στίγματα, χρώμα, γραμμές, ενώσεις στο σώμα, σχήματα, κλπ) στα ζώα. Σε επόμενο άρθρο μας θα σας έχουμε και διάφορα παραδείγματα ζώων και συγκρίσεις.

Για τώρα μια καλή αρχή για να μάθετε έστω και φωτογραφικά κάποια είδη και να συγκρίνετε με αυτά που θέλουν αναγνώριση στο inaturalist, είναι το http://www.naturagraeca.com/ws/46,67,1,1,Κατάλογος-ειδών.

3. Παρακολουθήστε κάποιο ηλεκτρονικό μάθημα

Ιστοσελίδες όπως το edX, Coursera, udemy, κλπ αλλά και πολλά πανεπιστήμια μέσω της ιστοσελίδας τους προσφέρουν πολλά μαθήματα (είτε δωρεάν ή είτε με πληρωμή για το πιστοποιητικό) για την άγρια ζωή, την βιοποικιλότητα, το περιβάλλον ή για να αποκτήσετε κάποια νέα δεξιότητα ή γνώσεις πάνω σε κάτι που σας ενδιαφέρει (π.χ. φωτογραφία, συγκεκριμένο λογισμικό, ή συγκεκριμένο θέμα, κλπ) και όλα μπορείτε να τα κάνετε από τον υπολογιστή ή το κινητό σας όπου και αν βρίσκεστε (π.χ. σπίτι, παραλία, γραφείο, κλπ).

Τα περισσότερα μαθήματα είναι κατασκευασμένα από πανεπιστήμια ή μεγάλους φορείς και έχουν διάρκεια κάποιων εβδομάδων (είτε βγάζοντας 1 κεφάλαιο ανά εβδομάδα, ή είτε σας δίνουν όλα τα κεφάλαια μαζεμένα για να τα τελειώσετε όποτε θέλετε εσείς). 

Κάποια από τα μαθήματα είναι σχεδιασμένα σαν σεμινάρια και άλλα είναι ολοκληρωμένα προγράμματα που σας προσφέρουν πτυχίο (αυτά συνήθως είναι μαθήματα που κρατάνε από 1 μέχρι 3 χρόνια).

Αυξάνοντας τις δεξιότητες και τις γνώσεις σας θα μπορείτε να βοηθήσετε σε πιο εξειδικευμένα πρότζεκτ. π.χ. μαθαίνοντας για project management θα μπορούσατε να δημιουργήσετε εσείς ή να συμμετέχετε ενεργά σε ένα project για την προστασία ή και μελέτη ενός προγράμματος για κάποιο είδος, ή π.χ. μαθαίνοντας για συμπεριφορά των ζώων θα σας έδινε μια σημαντική βοήθεια στο να έρχεστε σε επαφή με άγρια ζώα και να μην φοβάστε ή να βοηθάτε στην σωστή καταγραφή της συμπεριφοράς των ζώων σε κάποιο πρότζεκτ.